Een politicus die zich bij de rechter moet verdedigen, zoals gebeurde bij Geert Wilders: het komt zo goed als nooit voor, hier in Nederland. Maar dat hij vervolgens ter dood wordt veroordeeld, zou ons helemaal vreemd voorkomen. Het overkwam Johan van Oldenbarnevelt, vierhonderd jaar geleden. Waarom werd iemand die nu geldt als een van de grootste staatsmannen uit de Nederlandse geschiedenis op het schavot onthoofd?
Vriendschap slaat om in strijd
Johan van Oldenbarnevelt (1547-1619) bouwt in de loop van zijn leven een indrukwekkende politieke carrière op. Hij leidt de Republiek door de Tachtigjarige Oorlog met de Spanjaarden en is medeoprichter van de VOC, de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Rond zijn veertigste is hij Landsadvocaat van de Staten van Holland en kan het nog uitstekend vinden met de dan pas negentienjarige Prins Maurits.
Johan van Oldenbarnevelt, Michiel Jansz. van Mierevelt, ca. 1615, Haags Historisch Museum
Van Oldenbarnevelt bemoeit zich te veel met het leger van Prins Maurits
Dat verandert door de beroemd geworden Slag bij Nieuwpoort in 1600. Raadpensionaris Van Oldenbarnevelt stuurt Prins Maurits tegen diens zin met het leger op pad. Hij moet de kapers uit Duinkerken verjagen die de Hollandse koopvaardijschepen veel last bezorgen. Maar nèt weet Maurits daar een plotselinge aanval van het Spaanse leger te weerstaan. De relatie verslechtert als Van Oldenbarnevelt in 1609 vanwege handelsvoordelen een verdrag sluit met de Spanjaarden.
Prins Maurits is woedend: hij wil zijn rol én zijn inkomsten als veldheer houden en oorlog kunnen voeren. Tussen de beide heren komt het niet meer goed.
Religieus conflict ontwikkelt zich tot fatale politieke strijd
Niet veel later escaleert de situatie volledig als Maurits kleur bekent in de heersende strijd tussen ‘Rekkelijken’ (remonstranten) en de ‘Preciezen’ (contraremonstranten). Dit religieuze conflict kwam voort uit een theologisch geschil tussen twee hoogleraren over de uitleg van de Bijbel. Met zijn bezoek aan de Kloosterkerk in Den Haag op 23 juli 1617 kiest Maurits definitief partij voor de contraremonstranten, terwijl Van Oldenbarnevelt de remonstrantse zaak blijft steunen. Sindsdien vreest de landsadvocaat voor een staatsgreep door Maurits die zich zo van zijn politieke tegenstanders kan ontdoen. Een jaar later wordt deze angst werkelijkheid. Maurits laat Van Oldenbarnevelt samen met onder andere Hugo de Groot wegens ‘verstoring van de orde in Kerk en Staat’ arresteren voor hoogverraad. De landsadvocaat wordt opgesloten in een kamertje in het Binnenhof. Zijn vrouw en twee schoonzoons, beiden juridisch opgeleid, doen er alles aan om hem vrij te krijgen. Tevergeefs. Een jaar later wordt hij na een dubieus proces in 1619 ter dood veroordeeld en op het schavot onthoofd. Van Oldenbarnevelt heeft nooit schuld bekend. Een politieke moord, vinden zijn medestanders.
Een terechtstelling met grote gevolgen voor voorspoed en vrede
De gevolgen zijn ook voor de Republiek desastreus. Zonder goede opvolger verliest de Republiek zijn bestuurlijke en militaire overwicht. De strijd met Spanje barst weer los. Prins Maurits kan niet voldoen aan de hoge verwachtingen die het volk van hem heeft. In 1623 nemen de twee zonen van Van Oldenbarnevelt wraak. Ze plegen een aanslag op Prins Maurits. Maar de aanslag mislukt. Zoon Willem weet te vluchten, zijn broer wordt opgepakt en wegens landsverraad opgesloten in de Gevangenpoort. In 1623 wordt ook Reinier van Oldenbarnevelt onthoofd, op het Groene Zoodje naast de Gevangenpoort. De dood van Johan van Oldenbarnevelt wordt nog altijd gezien als een zwarte bladzijde in de geschiedenis van de Nederlanden.