Het beroep bestaat nog altijd: cipier. Een cipier heeft de taak om gevangenen te bewaken. Wie tegenwoordig werkt als cipier of penitentiair inrichtingswerker trekt na zijn of haar werkdag de gevangenisdeur achter zich dicht, op weg naar de welverdiende rust van het eigen huis. Vroeger was dat wel anders. De cipier van de Gevangenpoort leefde permanent samen met zijn gevangenen. Eten, slapen, plezier maken, kinderen grootbrengen: het complete leven van de cipier en zijn gezin speelde zich af op de paar vierkante meters die de Poort rijk was. En dat terwijl het gejammer van ongelukkige gevangenen in datzelfde gebouw met regelmaat te horen moet zijn geweest. Hoe zag dit merkwaardige leven van de cipier eruit?
De aanstelling van cipier
Voor zover wij weten mag een zekere Dirck van der Poerte zich de allereerste cipier van de Gevangenpoort noemen. Hij wordt ergens aan het begin van de 15e eeuw aangesteld. De Gevangenpoort of Voorpoort, die was gebouwd als toegangspoort naar het Binnenhof, heeft er dan net een functie bijgekregen: gevangenen herbergen. En om deze gevangenen te bewaken, is er een cipier nodig. Deze cipier wordt geacht om dag en nacht in de Poort aanwezig te zijn. Alleen met toestemming mag hij buiten de Gevangenpoort overnachten, en dan nog alleen als er een plaatsvervanger is aangesteld. De cipier woont dan ook permanent met vrouw én kinderen in de Gevangenpoort. En dat is niet niks, want deze locatie kun je nu niet bepaald ‘kindvriendelijk’ noemen. In de Gevangenpoort zitten vaak veel arrestanten opgesloten, meer dan eens vrezend voor hun leven. Beneden in het gebouw bevindt zich een pijnkelder, waar soms martelingen plaatsvinden. En verderop in het gebouw vind je de raadkamer, waar harde straffen als de doodstraf tegen gevangenen worden uitgesproken. Al met al zal de sfeer in dit gebouw niet bepaald opbeurend zijn geweest.
Een goede boterham
De cipier kan dan ook rekenen op een goed salaris. Voor iedere gevangene betaalt het Hof van Holland de cipier ‘sluitgeld en costgeld’. Voor rijke gevangenen is dit een aanzienlijk groter bedrag dan voor minderbedeelden. Dit komt omdat de kosten worden verhaald op de gevangenen zelf. En welgestelde gevangenen betalen graag extra voor een aangename privécel met bed en verwarming. ‘Gewone’ gevangenen moeten het doen met een donker en koud gajool, gedeeld met anderen. Naast het uitgekeerde ‘sluitgeld en costgeld’ verdient menig cipier graag een centje bij. Tegen betaling kunnen gevangenen eten en drinken uit zijn keuken bestellen. En voor dat eten – niet altijd van de beste kwaliteit, soms ronduit bedorven – rekent hij graag een beetje te veel. Ook doet de cipier niet moeilijk over een hapje mee-eten met zijn welgestelde gevangenen. Uiteraard op kosten van laatstgenoemden. Veel wangedrag van de cipier wordt door de vingers gezien. Want tja, voor dit beroep moet je toch niet al te fijnzinnig zijn, zo is de gedachte.
Werken in de Gevangenpoort
Het takenpakket van de cipier bestaat uit meer dan het bewaken van de gevangenen. De cellen moeten worden schoongemaakt, de secreten en kamerpotten gereinigd, de asbakken geleegd, de schoorstenen geveegd. De gevangenen moeten te eten krijgen en vers stro om op te slapen. Dat eten en stro moet worden ingeslagen, evenals bezems, borstels en schuurzand. Ook moeten er brandhout, turf en kaarsen worden aangevoerd. ’s Ochtends en ‘s avonds moeten de cellen worden gecontroleerd, om 9 uur ’s avonds de kaarsen gedoofd. Al die taken kan de cipier niet alleen uitvoeren. Hij wordt daarom bijgestaan door inwonende dienstmeiden en knechten. Ook dit personeel is dus onderdeel van het bonte woongezelschap van de Gevangenpoort. Rijke patriciërs en arme bedelaars, opgepakte dronkenlappen en meervoudige moordenaars, cipiersvrouw en -kinderen en inwonend personeel: alles leeft hier door elkaar.
Het domein van de cipier
De cipier, zijn gezin en personeel verblijven zelf natuurlijk niet in een cel. Op een plattegrond van de Gevangenpoort uit 1680 staat het vertrek van de cipier ingetekend. Wie in die tijd door de zware voordeur van de Gevangenpoort binnenkomt, treft direct rechts het officiële onderkomen van de cipier. De knusse ruimte is door een tussenverdieping verdeeld in twee etages. Beneden vind je er een keuken, een kamer en de ‘bottery’, waar wijn en andere dranken worden bewaard. Boven bevinden zich de slaapkamers. Vanuit zijn woning kan de cipier gemakkelijk de kelders bereiken waar vlees en turf worden bewaard. Op de Binnenplaats scharrelt wat vee rondt, bevindt zich een moestuin en waarschijnlijk zelfs een kleine wijngaard. Ook is er een bakhuis waar voor het gezin, het personeel en de gevangenen wordt gekookt. Als het rustig is in de Gevangenpoort, mag de cipier ook gebruikmaken van andere vertrekken. Een van de vertrekken wordt zelfs het Kraamkamertje genoemd, omdat daar ‘de huisvrouwe van den chippier gewent was in de craem te leggen.’ Hier komen de cipierskinderen dus ter wereld.
You had one job…
Het is de belangrijkste taak van de cipier: erop toezien dat er geen gevangenen ontsnappen. Zo lang dat goed gaat, kan de cipier zich een hoop veroorloven. Maar voor het laten ontsnappen van een gevangene kan een cipier wel degelijk rekenen op ontslag. Zo wordt in 1620 een nieuwe cipier aangesteld, nadat zijn voorganger is ontslagen vanwege een ontsnapping. En ook in 1679 wordt een cipier ontslagen nadat een van zijn dienstmeisjes een gevangene de Poort hielp ontkomen. Ontrouw personeel komt regelmatig voor. Zo helpt het dienstmeisje Judith Nijman in 1668 de gevangene Jan Breugel ontsnappen door ’s nachts de grendels van de deur te schuiven. En in de 18e eeuw wordt de knecht Wighard Petersen betrapt op het over en weer bezorgen van brieven en boodschappen tussen gevangenen. Maar op sommige van zijn naasten kan de cipier wel degelijk rekenen. Zo ontdekt de vrouw van de cipier in 1627 dat twee bezoeksters van een gevangene een breekijzer, boren en een nijptang onder hun rokken hebben verstopt. Een ontsnapping kan worden voorkomen. Hulde aan deze cipiersvrouw!